نظام‌الدین بیرجندیبیرْجَندی، نظام‌الدین عبدالعلی بن محمد بن حسین (د ۹۳۴ق/۱۵۲۸م)، مشهور به فاضل بیرجندی، ریاضی‌دان، ستاره شناس و شارح پرکار آثار نجومی سده‌های نهم و دهم است. ۱ - معرفی اجمالینام کامل او نظام الدین عبدالعلی بن محمدبن حسین است و وی را با القاب فاضل بیرجندی [۱]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، صقکز، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
و محقق بیرجندی [۲]
آیتی، محمدحسین، بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، ج۱، ص۲۰۶، مشهد ۱۳۷۱ ش.
نیز نامیده‌اند. از تاریخ تولدش اطلاع دقیقی در دست نیست و درباره مذهب او نیز بحث‌هایی وجود دارد.بیرجندی از مشاهیر فضلای روزگار خویش بود. [۳]
خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، ج۴، ص۶۱۵-۶۱۶، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۳ش.
[۴]
ملامظفر، شرح بیست باب، ج۱، ص۲، چ سنگی، تهران، ۱۲۷۴ق.
وی گویا از اوضاع و احوال روزگار چندان خشنود نبوده است؛ چنان‌که یک جا خود را «معتکف زاویۀ خمول و دردمندی» می‌خواند. [۵]
بیرجندی، عبدالعلی، شرح زیج الغ‌بیگ، ج۱، ص۲، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مرکز.
به گفتۀ خواندمیر، [۶]
خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، ج۴، ص۶۱۵-۶۱۶، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۳ش.
بیرجندی علوم‌دینی را نزد سیف‌الدین احمد تفتازانی، شیخ‌الاسلام هرات، و کمال‌الدین مسعود شروانی فرا گرفته، و فنون حکمی را نیز از منصور بن معین‌الدین کاشانی آموخته است. [۷]
Rieu, Ch, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, ۱۸۷۱،۱۸۸۱، ج۲، ص۱۵۳.
[۸]
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۳۴۵، ۱۳۶۴ش.
۲ - مذهب بیرجندیبرخی از منابع بیرجندی را حنفی شمرده‌اند، اما دیباچه‌های آثار او و نیز شیوۀ یاد کردنش از خلفای راشدین و اهل بیت و خلفای عباسی، نشانۀ تشیع اوست. [۹]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۲۸، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۱۰]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۳۸، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۱۱]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۵۸، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۱۲]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۷۲، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۱۳]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۷۹، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۱۴]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۹۱، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۱۵]
جم، بیرجندی، عبدالعلی، ج۱، ص۱۰۱، ابعاد و اجرام، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
بدین‌سان، آقابزرک به درستی، آثار او را در الذریعة شناسانده، و در طبقات اعلام الشیعة [۱۷]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة (قرن دهم)، ج۴، ص۱۲۵، به کوشش علینقی منزوی، تهران، ۱۳۶۶ش.
نیز از او یاد کرده است.در بعضی از نسخه‌های خطی آثارش (از جمله در نخستین سطر از رساله شرح زیج جدید سلطانی، نسخه شماره ۱/۳۲۱ کتابخانه وزیری یزد) او را حنفی دانسته‌اند و قربانی [۱۸]
قربانی، ابوالقاسم، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، ج۱، ص۱۷۳، تهران ۱۳۶۵ ش.
نیز، بر همین اساس، او را بر این مذهب دانسته است.اما بعضی نیز او را شیعه گفته‌اند. [۱۹]
آیتی، محمدحسین، بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، ج۱، ص۲۰۶، مشهد ۱۳۷۱ ش.
ناجی نصرآبادی [۲۰]
ناجی نصرآبادی، محسن، ملاعبدالعلی بیرجندی و تأملی دیگر در کتاب ابعاد و اجرام، ج۱، ص۴۳، آینه پژوهش، سال ۹، ش ۲ (خرداد ـ تیر ۱۳۷۷).
با استناد به بخشی از دیباچه کتاب ابعاد و اجرام بیرجندی، او را شیعه دانسته، و عبدالحسین حائری [۲۱]
حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۳۶۴، تهران ۱۳۵۰ ش.
نیز، با استناد به بعضی نوشته‌های بیرجندی درباره استخراج وقت ظهر و عصر، قرائنی برای شیعه بودن او برشمرده است. در هر صورت، به نظر می‌رسد که اشتهار بیرجندی به تشیع، بیش از شهرت وی به حنفی مذهبی بوده‌است، به طوری که آقابزرگ طهرانی در الذریعه و طبقات اعلام الشیعه، به معرفی و بررسی بسیاری از کتابهای بیرجندی پرداخته است. نوشته آقابزرگ در طبقات [۲۲]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة:احیاء الداثر من القرن العاشر، ج۴، ص۱۲۵، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ ش.
تنها جایی است که بیرجندی را عبدالعلی بن نظام الدین معرفی کرده در حالی که در سایر منابع نظام الدین جزئی از نام خود بیرجندی دانسته شده است نه نام پدر وی.۳ - اساتید بیرجندیعبدالعلی بیرجندی از محضر استادان بزرگی بهره برد؛ به روایت خواندمیر [۲۳]
خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۶۱۵، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
علم حدیث را نزد خواجه غیاث‌الدین کاشانی (متولد ۸۳۲) و فنون حکمی را نزد منصور بن معین‌الدین کاشی، همکار غیاث‌الدین جمشید کاشانی، و سایر علوم را نزد کمال الدین قنوی آموخت. ملامسعود شروانی و سیف‌الدین تفتازانی نیز از استادان او به شمار می‌روند. [۲۴]
ناجی نصرآبادی، محسن، ملاعبدالعلی بیرجندی و تأملی دیگر در کتاب ابعاد و اجرام، ج۱، ص۴۲، آینه پژوهش، سال ۹، ش ۲ (خرداد ـ تیر ۱۳۷۷).
او را استاد شیخ بهایی دانسته‌اند [۲۵]
آیتی، محمدحسین، بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، ج۱، ص۲۰۶، مشهد ۱۳۷۱ ش.
که با توجه به زمان تولد شیخ بهایی (۹۵۳) نادرست است. [۲۶]
احمدی بیرجندی، احمد، ملاعبدالعلی بیرجندی دانشمند علوم ریاضی و جغرافیا، ج۱، ص۲۴، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مشهد، ش ۲ (بهار ۱۳۵۱).
امین احمد رازی [۲۷]
رازی، امین احمد، هفت اقلیم، ج۲، ص۳۲۶، چاپ جواد فاضل، تهران.
از بیرجندی با عنوان «جامع علوم معقول و منقول» یاد می‌کند و می‌نویسد: «جهت معیشت اولاد خود هشتاد ساله تقویم استخراج نموده.».۴ - وفاتبرای مرگ بیرجندی تاریخكهای مختلفی ذکر شده است [۲۸]
احمدی بیرجندی، احمد، ملاعبدالعلی بیرجندی دانشمند علوم ریاضی و جغرافیا، ج۱، ص۳۳، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مشهد، ش ۲ (بهار ۱۳۵۱).
اما تاریخ پایان یافتن تعدادی از کتاب‌هایش، مرگ وی را در ۹۳۴ تأیید می‌کند. [۲۹]
منزوی، احمد، فهرستواره کتابهای فارسی، ج۱، ص۱۶۵، تهران ۱۳۷۴ ش.
۵ - وجود چند بیرجندیوجود چند بیرجندی در زمان‌های مختلف، باعث شده است که بعضی از آثار آنان به عبدالعلی بیرجندی که از همه مشهورتر است نسبت داده شود. یکی از این افراد عبدالعلی بیرجندی بُجدی، از پیروان مذهب حنفی، است که آیتی [۳۰]
آیتی، محمدحسین، بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، ج۱، ص۲۰۷، مشهد ۱۳۷۱ ش.
از او نام برده است. میرزا محمدعلی بن محمد اسماعیل قاینی بیرجندی (متوفی ۱۳۰۵) نیز با عبدالعلی بیرجندی یکی دانسته شده و کتابی از او به عبدالعلی نسبت داده شده است.وجود چندین بیرجندی (چنان‌که گفتیم) باعث درهم آمیختگی‌هایی در آثار منسوب به عبدالعلی بیرجندی شده است. و بغدادی کتاب حاشیة علی النقایة را از او دانسته‌اند، در حالی که ناجی نصرآبادی [۳۲]
ناجی نصرآبادی، محسن، ملاعبدالعلی بیرجندی و تأملی دیگر در کتاب ابعاد و اجرام، ج۱، ص۴۳، آینه پژوهش، سال ۹، ش ۲ (خرداد ـ تیر ۱۳۷۷).
این کتاب را متعلق به بیرجندی بجدی می‌داند. همچنین پینگری و بروکلمان مشارق الاضواءِ فی معرفة کمیة مابین طلوع الفجر و طلوع الشمس را از او می‌دانند، در حالی که، بی گمان، این کتاب از آثار میرزا محمدعلی اسماعیل قاینی بیرجندی است. [۳۳]
حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۲۹۴، تهران ۱۳۵۰ ش.
منزوی [۳۴]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۱۵۲، تهران ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۳ ش.
کتابی به نام رساله تشریح پرگار را، با قید تردید بسیار، به او نسبت می‌دهد.بروکلمان نیز [۳۵]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۱۵۲، تهران ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۳ ش.
دو کتاب شرح رسالة الحنفیة و رسالة تذکرة الاحباب فی بیان التحاب را به نادرست به او نسبت می‌دهد که رساله دوم مسلماً تألیف کمال‌الدین فارسی (متوفی ۷۱۸) است؛ و این اشتباه از طریق بروکلمان به پینگری نیز راه یافته است. همچنین، در گنجینه نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتابی به نام ادعیه قرآنی وجود دارد که از عبدالعلی بیرجندی دانسته شده است. [۳۶]
فکرت، محمد آصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۳۳، مشهد ۱۳۶۹ ش.
بعلاوه، در نسخه‌ای خطی محفوظ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی یادداشتی وجود دارد که در آن استخراج سمت قبله هرات به روش ابوریحان بیرونی شرح داده شده و این یادداشت از عبدالعلی بیرجندی دانسته شده است. [۳۷]
حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۱۱۹، تهران ۱۳۵۰ ش.
۶ - آثار بیرجندیبیرجندی آثار بسیاری (بیش‌تر به فارسی) نوشته که نسخه‌های خطی فراوانی از هریک برجامانده است: کتاب‌هایی که به یقین نگارش بیرجندی بوده و اطلاعاتی نیز از آن‌ها باقی‌مانده بدین شرح است : ۶.۱ - تألیفات۱. ابعاد و اجرام بیرجندی در این اثر با استناد به صور الاقالیم ابوزید بلخی و تحفة الغرائب مطالبی نقل کرده، اما با آن‌که وصف وی از بسیاری شهرها با آنچه زکریای قزوینی در آثار البلاد آورده، همانند است، نامی از او نبرده است. به فارسی، پایان نگارش ۹۳۰، در بیان ابعاد و مسافت‌های زمین و بعضی مسائل فلکی. [۳۹]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۳۸، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۴۰]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۴۵، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۴۱]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۴۹، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۴۲]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۵۱، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۴۳]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۵۳، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۴۴]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۵۷، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۴۵]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۶۶، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۴۶]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۸۱، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۴۷]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۹۱، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۴۸]
بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، ج۱، ص۱۱۰، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش.
[۴۹]
قزوینی، زکریا، آثار البلاد، ج۱، ص۱۵۹، بیروت، دارصادر.
[۵۰]
قزوینی، زکریا، آثار البلاد، ج۱، ص۳۳۱-۳۲۲، بیروت، دارصادر.
[۵۱]
قزوینی، زکریا، آثار البلاد، ج۱، ص۴۸۱، بیروت، دارصادر.
[۵۲]
منزوی، احمد، فهرستواره کتابهای فارسی، ج۱، ص۱۶۵، تهران ۱۳۷۴ ش.
این کتاب اجرام سفلی و اوضاع اجرام علوی، مسالک و ممالک و مساحت سطوح اجسام نیز نامیده شده است. [۵۳]
منزوی، احمد، فهرستواره کتابهای فارسی، ج۱، ص۱۶۵، تهران ۱۳۷۴ ش.
این رساله حاوی یک مقدمه، دو مقاله و یک خاتمه است.عنوان مقاله اول چنین است: «در مساحت سطح ارض و تعیین اقالیم (هفتگانه) و آنچه به آن متعلق است»، و عنوان مقاله دوم: «در معرفت مساحت افلاک و کواکب و آنچه به آن متعلق است» که در هفت مقصد (باب) تنظیم شده است. این بابها عبارت‌اند از: معرفت ابعاد سطوح افلاک از مرکز عالم، معرفت ثِخَن (ضخامت) هر فلک، معرفت مساحت سطوح افلاک، معرفت مقدار یک درجه از دوایر عظام در هر فلک، معرفت مقدار حرکت هر کوکبی در یک شبانه روز، معرفت اقطار کواکب، و در نهایت معرفت اجرام کواکب. شباهت‌هایی بین ابعاد و اجرام بیرجندی و رساله آثار البلاد زکریای قزوینی وجود دارد، و این شباهت‌ها باعث این گمان شده است که احتمالاً بیرجندی قسمت‌هایی از کتاب قزوینی را، بدون ذکر نام، در کتاب خود آورده باشد. از سوی دیگر این رساله گاهی عجایب البلدان نیز نامیده شده و بر این اساس به نادرست گمان کرده‌اند که بیرجندی رساله مستقلی با عنوان عجایب البلدان داشته است. [۵۴]
ناجی نصرآبادی، محسن، ملاعبدالعلی بیرجندی و تأملی دیگر در کتاب ابعاد و اجرام، ج۱، ص۴۴ـ۴۵، آینه پژوهش، سال ۹، ش ۲ (خرداد ـ تیر ۱۳۷۷).
نسخه‌های خطی بسیاری از این کتاب وجود دارد. [۵۵]
منزوی، احمد، فهرستواره کتابهای فارسی، ج۱، ص۱۶۵، تهران ۱۳۷۴ ش.
۲. بیست باب در معرفت تقویم تام، که مباحثی نیز دربارۀ احکام نجوم دارد. این اثر در ۸۸۳ق تألیف شده، و افزون بر نسخه‌های خطی بسیاری که از آن برجا مانده، چندبار نیز، از ۱۲۶۶تا۱۳۲۰ق در تهران و تبریز چاپ شده است. [۵۶]
مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج۱، ص۸۴۳، تهران، ۱۳۵۰ش.
[۵۷]
مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۳، ص۸۸۹، تهران، ۱۳۴۱ش.
ملامظفر گنابادی به تفصیل به شرح آن پرداخته، و این شرح نیز چندبار به چاپ رسیده است.۶.۲ - شرح‌ها۱. شرح زیج الغ‌بیگ:آن را با نام‌های شرح زیج جدید سلطانی و شرح مفصل زیج سلطانی نیز خوانده‌اند. [۵۸]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۳۱۷، تهران ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۳ ش.
و این شرح را در ۹۲۹ق نوشته است و چنان‌که خود در آغاز آن آورده، نه تنها به شرح مبهمات آن پرداخته، بلکه خطاهای آن را نیز تصحیح کرده است. بیرجندی در این شرح از منابع بسیار، و از جمله از التفهیم و قانون مسعودی ابوریحان بیرونی، صور الکواکب عبدالرحمان صوفی، شرح ملخص قاضی‌زادۀ رومی، نهایة الادراک قطب‌الدین شیرازی، زیج جامع کوشیار گیلانی، زیج ادوار الانوار محیی‌الدین مغربی و زیح خاقانی غیاث‌الدین جمشید کاشانی بهره گرفته است. [۵۹]
بیرجندی، عبدالعلی، شرح زیج الغ‌بیگ، ج۱، ص۶-۹، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مرکز.
[۶۰]
بیرجندی، عبدالعلی، شرح زیج الغ‌بیگ، ج۱، ص۱۷-۲۲، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مرکز.
[۶۱]
بیرجندی، عبدالعلی، شرح زیج الغ‌بیگ، ج۱، ص۴۲، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مرکز.
[۶۲]
بیرجندی، عبدالعلی، شرح زیج الغ‌بیگ، ج۱، ص۴۳، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مرکز.
[۶۳]
بیرجندی، عبدالعلی، شرح زیج الغ‌بیگ، ج۱، ص۷۸-۸۲، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مرکز.
[۶۴]
بیرجندی، عبدالعلی، شرح زیج الغ‌بیگ، ج۱، ص۹۷-۱۰۱، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مرکز.
[۶۵]
بیرجندی، عبدالعلی، شرح زیج الغ‌بیگ، ج۱، ص۱۳۵، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مرکز.
[۶۶]
بیرجندی، عبدالعلی، شرح زیج الغ‌بیگ، ج۱، ص۳۱۰-۳۱۲، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مرکز.
از این شرح نسخه‌های خطی بسیاری در کتابخانه‌های موزۀ بریتانیا، کمبریج، بانکیپور، مجلس، آستان قدس و جز آن‌ها نگهداری می‌شود [۶۷]
Ethé, H, Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford,، ج۱، ص۱۲۲۳.
[۶۸]
Rieu, Ch, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, ۱۸۷۱،۱۸۸۱، ج۲، ص۴۵۷-۴۵۸.
[۶۹]
Bankipore، ج۱۱، ص۶۰.
[۷۰]
Suter, H, Die Mathematiker und Astronomender Araber und ihre Werke, Leipzig, ۱۹۰۰، ج۱، ص۱۸۷-۱۸۸.
[۷۱]
GAL، ج۱، ص۶۷۵.
[۷۲]
Storey, C A, Persian Literature, London, ۱۹۷۲، ج۲، ص۷۰-۷۱.
[۷۳]
شورا، خطی، ج۲، ص۱۰۴.
[۷۵]
منزوی، احمد، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، ج۴، ص۲۹۴۸، تهران، ۱۳۷۴ش.
[۷۶]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۳۱۷ـ ۳۱۸، تهران ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۳ ش.
بخش‌های مختلفی از این رساله، جداگانه، رونویسی شده است. [۷۷]
افشار، ایرج و دانش پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، ج۶، ص۲۵۰، تهران ۱۳۵۲.
[۷۸]
عرفانیان، غلامعلی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ،ج ۱۰، ص ۱۵۹ـ۱۶۰، مشهد ۱۳۶۲ ش
۲. شرح التذکرة النصیریة فی الهیئة نصیرالدین طوسی (عربی). این شرح که در ۹۱۳ق به پایان آمده است، نایاناسو کهوپادیایه، این کتاب را در ۱۱۴۲/۱۷۲۹، به زبان سانسکریت ترجمه کرده و سپس به انگلیسی برگردانده شده است [۷۹]
Rieu, Ch, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, ۱۸۷۱،۱۸۸۱، ج۲، ص۱۵۳.
[۸۰]
GAL، ج۱، ص۶۷۴.
[۸۱]
GAL, S، ج۲، ص۲۷۳.
[۸۲]
Pingree, D, Birjandi EI۲، ج۱، ص۵۴۱-۵۴۲.
از شرح بیرجندی نسخه‌های متعددی در دست است. [۸۳]
فکرت، محمد آصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۳۲۹، مشهد ۱۳۶۹ ش.
[۸۴]
افشار، ایرج و دانش پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، ج۱، ص۳۸۹، تهران ۱۳۵۲.
۳-۵. شرح بر بیست باب در معرفت اسطرلاب، که آن را به نام‌های اسطرلاب، تحریر المجسطی و المختصر فی علم الهیئة نصیرالدین طوسی و تحفه حاتمیه نیز معرفی کرده‌اند. [۸۵]
Suter, H, Die Mathematiker und Astronomender Araber und ihre Werke, Leipzig, ۱۹۰۰، ج۱، ص۱۴۹.
[۸۶]
Suter, H, Die Mathematiker und Astronomender Araber und ihre Werke, Leipzig, ۱۹۰۰.
[۸۷]
Blochet، ج۲، ص۵۹.
[۸۸]
Bankipore، ج۱۱، ص۶۰.
[۸۹]
GAL، ج۸، ص۶۲-۶۳.
[۹۰]
GAL, S، ج۲، ص۹۳۰.
[۹۱]
Rieu, Ch, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, ۱۸۷۱،۱۸۸۱، ج۲، ص۱۵۳.
این اثر در جمادی الاولی ۹۰۰ نوشته شده است. [۹۴]
بیرجندی، عبدالعلی بن محمد، اسطرلاب: رساله در معرفت صنعت اسطرلاب شمالی و جنوبی، ج۱، ص۲۵، با مقدمه مهراب اکبریان، ماهنامه فرهنگی سیمرغ، سال ۱، ش ۴ (اردیبهشت ۱۳۶۹).
و نسخه‌های خطی زیادی از آن وجود دارد [۹۵]
فکرت، محمد آصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۴۸، مشهد ۱۳۶۹ ش.
[۹۶]
احمد منزوی ، فهرست نسخه‌های خطی فارسی ،ج ۱، ص ۲۵۲، تهران ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۳ ش.
[۹۷]
احمد منزوی ، فهرست نسخه‌های خطی فارسی ،ج ۱، ص ۲۵۲، تهران ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۳ ش
. نسخه‌ای از این رساله نیز در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود اکبریان نسخه‌ای از این کتاب را، که در ۱۱۰۵ استنساخ شده، به صورت عکسی در ماهنامه فرهنگی سیمرغ (سال ۱، ش ۴) به چاپ رسانیده است؛از این کتاب، نسخه‌های خطی بسیاری، از جمله نسخه‌ای به خط مؤلف، وجود دارد. [۹۸]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۳۱۲ـ۳۱۴، تهران ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۳ ش.
۶. شرح آداب المناظرۀ قاضی عضدالدین ایجی (متوفی ۷۵۶) (عربی). در منطق، تألیف در ۹۳۰، این اثر در برخی فهرست‌ها حل آداب العضدی نامیده شده است. نسخه‌ای از این کتاب، که تنها دو سال بعد از پایان یافتن کتاب استنساخ شده، در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی موجود است. [۱۰۰]
فکرت، محمد آصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۳۲۰، مشهد ۱۳۶۹ ش.
این رساله را حل آداب العضدی [۱۰۱]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۷، ص۶۳، چاپ علی نقی منزوی و منزوی، احمد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نیز نامیده‌اند.۷. شرح الدرّ النظیم فی خواص القرآن العظیم (عربی). متن این کتاب از عبدالله بن اسعد یافعی است که بیرجندی در ۹۰۱ق آن را شرح کرده است. نخستین اشاره به این شرح، در ترجمه احمد بن محمد سکاکی از کتاب الدر النظیم آمده که تاریخ شرح را ۹۲۱ دانسته است، اما آقابزرگ طهرانی تاریخ این شرح را ۹۰۱ می‌داند. بیرجندی کتاب تقویم البلدان ابوالفدا (تألیف ۷۲۱). را نیز به فارسی ترجمه کرده، و جدول‌هایی شامل مساحات ولایات به آن افزوده است این ترجمه در ۹۲۷ انجام شده است. [۱۰۴]
منزوی، احمد، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، ج۱، ص۱۸۴، تهران، ۱۳۷۴ش.
۸. شرح الشمسیة، به عربی، تألیف ۹۲۴، شرح بر کتاب الشمسیة فی الحساب نظام اعرج نیشابوری (متوفی ۷۲۸) در ریاضی. [۱۰۵]
فکرت، محمد آصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۳۴۴، مشهد ۱۳۶۹ ش.
[۱۰۶]
گلچین معانی، احمد، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، ص۲۱۸، مشهد۱۳۵۰ ش.
۹. شرح الفوائد البهائیة، به عربی، تألیف ۹۲۴، شرح بر الفوائد البهائیة فی القواعد الحسابیة عمادالدین عبدالله بن محمدبن عبدالرزاق حاسب معروف به ابن خوام (متوفی ۷۲۴)، در ریاضی. [۱۰۷]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۳، ص۳۳۶، چاپ علی نقی منزوی و منزوی، احمد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۰. شرح المجسطی یا شرح تحریر المجسطی، به عربی، تألیف ۹۲۱، شرح بر تحریر المجسطی خواجه نصیرالدین طوسی. از این کتاب نسخه‌های خطی گوناگونی وجود دارد. [۱۰۸]
دانش پژوه، محمدتقی، نسخه‌های خطی، دفتر دهم، ص ۳۲۳، تهران ۱۳۵۸ ش.
میرزا نصیر بن عبدالله طبیب، در ۱۱۶۹ [۱۰۹]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۳، ص۱۴۲، چاپ علی نقی منزوی و منزوی، احمد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و خیرالله مهندس [۱۱۰]
عالم، مفخر، آثار ملاعبدالعلی بیرجندی، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ش ۱۴، ص ۳۱۷ (بهار ۱۳۵۴)؛
بر این شرح حاشیه‌هایی نوشته‌اند.۱۱. شرح مختصر الهیئه، به عربی، شرحی است بر ترجمه عربی خواجه نصیرالدین طوسی از سی فصل در معرفت تقویم خود با نام مختصر الهیئه. زمان نگارش این کتاب معلوم نیست. نسخه ای از آن به شماره add۳۵۸۹ در دانشگاه کیمبریج وجود دارد [۱۱۱]
E. G. Browne, ص۲۶۲ A hand-list of the Muhammadan manuscripts in the Library of the University of Cambridge , Cambridge ۱۹۰۰.
و آقابزرگ طهرانی نیز [۱۱۲]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۴، ص۶۱، چاپ علی نقی منزوی و منزوی، احمد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
به وجود نسخه ناقصی از آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی اشاره کرده است.۶.۳ - کتب دیگر۱. الحاشیه علی شرح الملخص، تألیف بعداز ۹۲۱، حاشیه‌ای است عربی برشرحی که قاضی زاده رومی در ۸۱۳ بر رساله الملخص فی الهیئه چغمینی نوشته است. [۱۱۳]
حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۳۶۴، تهران ۱۳۵۰ ش.
[۱۱۴]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۸۶، تهران ۱۳۷۷ ش.
۲. رساله در هیئت، به فارسی که زمان نگارش آن معلوم نیست. آقابزرگ تهرانی [۱۱۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة:احیاء الداثر من القرن العاشر، ج۴، ص۱۲۵ چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ ش.
سوتر و استوری آن را از بیرجندی دانسته‌اند، اما پینگری در این انتساب تردید کرده است. ناجی نصرآبادی [۱۱۶]
ناجی نصرآبادی، محسن، ملاعبدالعلی بیرجندی و تأملی دیگر در کتاب ابعاد و اجرام، ج۱، ص۴۴، آینه پژوهش، سال ۹، ش ۲ (خرداد ـ تیر ۱۳۷۷).
نسخه محفوظ در کتابخانه آستان قدس رضوی، با عنوان رساله در هیئت را همین کتاب می‌داند.۳. رساله فی آلات الرصد، به عربی. تنها نسخه این رساله در کتابخانه رضا رامپور هند نگهداری می‌شود و صاییلی این نسخه را به انگلیسی و فارسی ترجمه و منتشر کرده است. ۴. کشاورزی نامه، به فارسی، که به نام‌های فن کشت و زراعت، رساله در فلاحت و ارشاد الزراعه [۱۱۷]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۴۴۸.، تهران ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۳ ش.
[۱۱۸]
دانش پژوه، محمدتقی، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ،ج ۱، ص ۶۰۵، تهران ۱۳۴۸ ش
، نیز نامیده شده و در دوازده باب نوشته شده و ملامظفر گنابادی در تنبیهات المنجمین [۱۱۹]
گنابادی، مظفر بن قاسم،، تنبیهات المنجمین، ج۱، ص۲۷۲، چاپ سنگی (ایران) ۱۲۸۴.
از آن یاد کرده است. این اثر بدون اشاره به نام نویسنده آن، تاکنون دوبار در ایران [۱۲۰]
افشار، ایرج، فهرستنامه اهم متون کشاورزی در زبان فارسی، ص ۶۹۱ ـ۶۹۲آینده ، سال ۸ ، ش ۱۰ ،دی ۱۳۶۱
[۱۲۱]
مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی،ج ۲، ستون ۲۹۲۶،، تهران ۱۳۵۲ ش.
و یک بار در بخارا [۱۲۲]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۴۴۸، تهران ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۳ ش.
به چاپ رسیده و اخیراً افشار [۱۲۳]
افشار، ایرج، فهرستنامه اهم متون کشاورزی در زبان فارسی، ص ۶۹۲آینده ، سال ۸ ، ش ۱۰ ،دی ۱۳۶۱
روشن کرده است که این رساله از آنِ بیرجندی است. از این رساله نسخه‌های خطی زیادی وجود دارد. [۱۲۴]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۴۴۸، تهران ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۳ ش.
۵. المختصر فی بیان آلات الرصد (که با رساله شماره ۷ این مقاله یکی نیست)، به عربی، تاریخ نگارش آن نامعلوم است و تنها نسخه شناخته شده این کتاب در کتابخانه آصفیه در هندوستان نگهداری می‌شود. [۱۲۵]
بهادر، میرعثمان علی خان، فهرست مشروح بعض کتب نفیسة قلمیة مخزونة کتب خانة آصفیه سرکار عالی، ج۱، ص۶۵۶، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷.
۷ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و منزوی، احمد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: احیاء الداثر من القرن العاشر، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ ش. (۳) آیتی، محمدحسین، بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، مشهد ۱۳۷۱ ش. (۴) ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۵) احمدی بیرجندی، احمد، ملاعبدالعلی بیرجندی دانشمند علوم ریاضی و جغرافیا، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مشهد، ش ۲ (بهار ۱۳۵۱). (۶) افشار، ایرج، فهرستنامه اهم متون کشاورزی در زبان فارسی، آینده، سال ۸، ش ۱۰، دی ۱۳۶۱. (۷) افشار، ایرج و دانش پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، تهران ۱۳۵۲. (۸) رازی، امین احمد، هفت اقلیم، چاپ جواد فاضل، تهران. (۹) بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۱۰) بهادر، میرعثمان علی خان، فهرست مشروح بعض کتب نفیسة قلمیة مخزونة کتب خانة آصفیه سرکار عالی، حیدرآباد دکن ۱۳۵۷. (۱۱) بیرجندی، عبدالعلی بن محمد، اسطرلاب: رساله در معرفت صنعت اسطرلاب شمالی و جنوبی، با مقدمه مهراب اکبریان، ماهنامه فرهنگی سیمرغ، سال ۱، ش ۴ (اردیبهشت ۱۳۶۹). (۱۲) حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، تهران ۱۳۵۰ ش. (۱۳) خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین، تاریخ حبیب السیر، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش. (۱۴) دانش پژوه، محمدتقی، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۸ ش. (۱۵) دانش پژوه، محمدتقی، نسخه‌های خطی، دفتر دهم، تهران ۱۳۵۸ ش. (۱۶) عرفانیان، غلامعلی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۲ ش. (۱۷) فکرت، محمد آصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ ش. (۱۸) قربانی، ابوالقاسم، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران ۱۳۶۵ ش. (۱۹) گلچین معانی، احمد، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد۱۳۵۰ ش. (۲۰) گنابادی، مظفر بن قاسم، تنبیهات المنجمین، چاپ سنگی (ایران) ۱۲۸۴. (۲۱) مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۲ ش. (۲۲) مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۱ش. (۲۳) عالم، مفخر، آثار ملاعبدالعلی بیرجندی، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ش ۱۴ (بهار ۱۳۵۴). (۲۴) منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۳ ش. (۲۵) منزوی، احمد، فهرست نسخه های خطی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران ۱۳۷۷ ش. (۲۶) منزوی، احمد، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران ۱۳۷۴ ش. (۲۷) ناجی نصرآبادی، محسن، ملاعبدالعلی بیرجندی و تأملی دیگر در کتاب ابعاد و اجرام، آینه پژوهش، سال ۹، ش ۲ (خرداد ـ تیر ۱۳۷۷). (۲۸) بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، ۱۳۸۱ش. (۲۹) بیرجندی، عبدالعلی، شرح زیج الغ‌بیگ، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مرکز. (۳۰) خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۳ش. (۳۱) شورا، خطی. (۳۲) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ۱۳۶۴ش. (۳۳) قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، دارصادر. (۳۴) ملامظفر، شرح بیست باب، چ سنگی، تهران، ۱۲۷۴ق. (۳۵) Bankipore. (۳۶) Blochet. (۳۷) Ethé, H, Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford,. ۱۹۰۳؛ (۳۸) GAL. (۳۹) GAL, S. (۴۰) Pingree, D, Birjandi EI۲. (۴۱) Rieu, Ch, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, ۱۸۷۱-۱۸۸۱. (۴۲) Storey, C A, Persian Literature, London, ۱۹۷۲. (۴۳) Suter, H, Die Mathematiker und Astronomender Araber und ihre Werke, Leipzig, ۱۹۰۰. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بیرجندی»، شماره۵۳۶۲. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیرجندی»، شماره۲۴۳۹. رده‌های این صفحه : تراجم | ریاضی دان ها | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مقالات دانشنامه جهان اسلام | منجمین
|